Een probleem met de sociale cohesie in de wijk Macharius Heirnis bij het opstarten van een gemeenschapstuin

Definities sociale cohesie

Door de de onderzoekers betrokken bij de Europese barometer van sociale cohesie wordt deze volgt gedefinieerd:

“Wij definiëren de sociale cohesie dus als de mate van de sociale saamhorigheid in een territoriaal gedefinieerd geopolitieke entiteit. Sociale cohesie is eerder een kenmerk van het collectief in deze entiteit, dan een kenmerk van individuele leden. Een hechte samenleving wordt gekenmerkt door betrouwbare sociale relaties, een positieve emotionele verbondenheid van haar leden met de entiteit en een uitgesproken focus op het algemeen welzijn. Elk van deze drie domeinen heeft drie dimensies, die afzonderlijk kunnen worden gemeten.¹” (Dragolov et al., 2013a, p.4)

Het rapport ‘Gent in cijfers, 2013’ houdt het bij een sterk vereenvoudigde definitie:

“Sociale cohesie of sociale samenhang gaat gepaard met participatie in het groepsleven, gedeelde waarden en normen, en onderling vertrouwen.” (Verhasselt et al., 2013, p. 27)

De Europese barometer vertrekt van drie domeinen: (1) sociale relaties, (2) verbondenheid en (3) focus op het algemeen belang die elk opgesplitst worden in drie indicatoren. In het Gentse onderzoek vinden we maar vijf indicatoren die daar enigszins mee overeenstemmen indicatoren terug. Als het Gentse onderzoek dan als titel draagt: “De sociale cohesie is niet verdwenen”, dan moet dit met de nodige reserves bekeken worden

Hieronder een vergelijkende tabel en een overzicht van de Eurobarometer voor sociale cohesie voor België.

Eurobarometer	Gent in cijfers
1.1 Sociale netwerken	Contacten in de buurt
1.2 Vertrouwen in mensen	Vertrouwen in de medemens
1.3 Aanvaarding van diversiteit
2.1 Identificatie	Mate van buurtbinding
2.2 Vertrouwen in instellingen
2.3 Perceptie van fairness
3.1 Solidariteit en hulpvaardigheid	Vrijwillige inzet in de buurt en lidmaatschap van verenigingen
3.2 Respect voor sociale regels
3.3 Burgerparticipatie

De pijnpunten van de sociale cohesie vandaag

In het rapport ‘Gent in cijfers’ lezen we dat het aantal Gentenaars dat nooit contact heeft met zijn buren gedaald is tegenover 2006, dat voor zeven op de tien Gentenaars het vertrouwen in de buren meevalt, maar dat het vrijwilligerswerk binnen een vereniging tegenover 2005 gedaald is van 50% tot 40%. De onderzoekers merken daarbij op:

“De wijze waarop mensen zich willen inzetten is tegelijk aan het veranderen. Hun inzet zal vooral kortstondig zijn, afgebakend naar inhoud en gericht op de directe leefomgeving. Hoe kleiner het schaalniveau, hoe groter de bereidheid om zich in te zetten.” (Verhasselt et al., 2013, p. 28)

Maar ze maken ook enkele belangrijke kanttekeningen:

“Bij mensen die niet-Belg zijn of van wie hun ouders niet-Belg zijn heeft een groter aandeel nooit contact met de buren. Dit geldt ook bij mindervaliden en ongeschoolde arbeid(st)ers. Het sociaal contact is eveneens opvallend lager bij sociale huurders en ouderen.”

en

“Vooral niet-Belgen en personen van wie hun ouders niet-Belg zijn, ongeschoolde arbeid(st)ers en respondenten die hun levensomstandigheden als minder goed ervaren vragen meer burencontact.”(Op. Cit. p.27)

Doordat ‘acceptatie van diversiteit’ op zich niet werd onderzocht kan een veel positiever beeld worden opgehangen van de sociale cohesie in Gent dan die in werkelijkheid is. Het moet gezegd worden dat het stadsbestuur van Gent inspanningen doet op het vlak van diversiteit maar toch ontsnapt het ook niet aan de negatieve Belgische tendens waar ‘acceptatie van diversiteit’ een duik neemt sedert 2004.
Nochtans is dit meer dan ooit een cruciaal gegeven. Hedendaagse sociologen als Klaus Boehnke en Stephan Vopel stellen:

“Moderne samenlevingen zijn niet gebaseerd op solidariteit die voortvloeit uit de uniformiteit, maar op solidariteit die wortelt in diversiteit en onderlinge afhankelijkheid” (…) “Daarom hebben ze een inclusieve vorm van sociale cohesie nodig die niet alleen een veelheid van levensstijlen en identiteiten accepteert, maar deze veelheid beschouwt als een sterkte.²” (Klaus Boehnke en Stephan Vopel, 2013, p. 1)

Eigenaardig genoeg geven de Gentse onderzoekers dit ook toe op het einde van hun rapport schrijven ze:

“De theoretici wijzen erop dat deze zachte structuur aan het transformeren is. Vooral in steden maken niet langer de ‘gedeelde normen en waarden’ dé basis uit van de sociale cohesie. Een algemene individualiseringtendens, de groeiende (etnische) diversiteit én toenemende sociale onrechtvaardigheid zorgen ervoor dat deze gedeelde normen en waarden geleidelijk verbrokkelen. Al blijft het moeilijk te becijferen, toch lijkt de sociale cohesie niet te verdwijnen. Het ‘wij’-denken moet in de steden als het ware heruitgevonden worden.

Vertaald naar Gent, en de eerder geschetste tweedeling ‘19de-eeuwse gordel’ en ‘Gent Rand’ indachtig, zal deze nieuwe lijm in eerste instantie nodig zijn waar diversiteit het grootst is: in de 19de-eeuwse gordelwijken. De nieuwe basis hiervoor zou kunnen gevonden worden in ‘plaats’: mensen hoeven niets gemeenschappelijks meer te hebben om een gemeenschappelijk project of om solidariteit te ontwikkelen, behalve de plaats waar ze wonen of die ze gebruiken. ‘Plaats’ is de plek waar ‘ontmoeten’ gebeurt, op de werkplek, aan de schoolpoort, op straat,…”

In het Gentse onderzoek is ook niets terug te vinden over de burgerparticipatie. Deze blinde vlek is een ernstige handicap voor een beleid dat sociale cohesie nastreeft zoals we verder zullen zien.

De determinanten van sociale cohesie

Het Gentse onderzoek is verdienstelijk, toch valt er meer te leren uit de internationale vergelijking en de factoren analyse gemaakt door de veel completere Eurobarometer. Algemene welvaart van een land is in alle geval positief gecorreleerd met sociale cohesie maar dit is niet het enige verband (Dragolov et al, 2013b, p.40-41). Ook de Human Development Index is positief gecorreleerd met sociale cohesie.

En zoals Wilkinson en Picket aangaven in “The Spirit Level” is inkomensongelijkheid, de GINI coëfficiënt negatief gecorreleerd met sociale verbondenheid. Economische innovatie en infrastructuur voor informatie en communicatietechnologie lijken, tegen alle verwachtingen in misschien, een positieve invloed te hebben op sociale cohesie (Op. Cit., p42). Hetzelfde geldt voor migratie waar zeker geen negatieve invloed op sociale cohesie kon gemeten worden (Op. Cit., p. 44-45). Het veel aangehaalde verlies van waarden door de teloorgang van religie heeft ook al geen invloed op sociale cohesie.

Dit onderzoek weerlegt enkele wijdverspreide misvattingen over sociale cohesie en onderstreept het belang van economische en intellectuele ontwikkeling en sociale rechtvaardigheid.

Sociale cohesie in Macharius-Heirnis

Er is geen specifiek onderzoek naar sociale cohesie in Macharius-Heirnis. Wel kunnen we stellen dat er grote inkomensverschillen zijn tussen de buurten. Macharius-Heirnis heeft een mediaan fiscaal inkomen van 19.818 euro, wat iets onder de Gentse mediaan van 20.693 euro ligt, maar de Visserij heeft een mediaan fiscaal inkomen van 26.111 euro tegenover 16.908 euro voor Macharius. Voor het Scheldeoord zijn geen cijfers beschikbaar maar daar ligt het mediaan fiscaal inkomen waarschijnlijk nog lager dan in Macharius.

30% van de bewoners in Macharius – Heirnis is van niet Belgische origine. In Macharius is dat zelfs 40%. Het aandeel van de etnisch-culturele minderheden (ECM) in gans Gent was 17,5%. Toch kleurt het culturele leven in Macharius heel wit. Zo bestaat bijvoorbeeld de stuurgroep van de Buren van de Abdij uitsluitend uit bewoners uit de ingeweken middenklasse³. Noch de oorspronkelijke arme bevolking noch de bewoners van niet-Belgische origine zijn terug te vinden op sleutelposten.

Historisch heeft de middenklasse van kleine zelfstandigen altijd al een grote invloed gehad op het buurtleven via de dekenijen. Toch droeg dit in het verleden bij tot de buurtcohesie aangezien middenklasse en lagere klassen elkaar ontmoetten in de vele (ondertussen verdwenen) buurtwinkels.

In de buurt Macharius is echter nooit een dekenij actief geweest. Door het verdwijnen van de invloed van de zuilen (vakbond en mutualiteiten) verdwijnen ook de lagere klassen uit het middenveld. Er is ook een duidelijke ruimtelijke scheiding tussen de klassen. Terwijl de middenklasse vooral de herenhuizen heeft ingepalmd in de wijk vind men de lagere klassen terug in de sociale woningen en arbeiderswoningen.

Doordat de ruimtelijke contacten tussen lagere klassen en middenklasse verdwenen zijn zet dit de poort open voor polarisatie tussen arm en rijk. Hier speelt de dynamiek van de gentrificatie, van verdringing van de lagere klassen, die voortvloeit uit de verschillende fasen van stadsvernieuwing⁴ (Van Bouchoute, 2012, p. 95-100).

“De strategieën versterken elkaar. Stadsontwikkelingsbeleid gericht op de middenklasse en vastgoedontwikkeling vermengt zich steeds meer met een veiligheidsbeleid gericht op overlastbestrijding (Loopmans, 2005). Dit ‘revanchistisch’ stadsontwikkelingsbeleid wil sociale controle garanderen in kwetsbare wijken met investeringspotentie (Uitermark, Loopmans, Duyvendak, & Schuermans, 2005).” (Van Bouchhaute, 2012, p. 96)

(…)

“Het gevoerde stadsvernieuwingsbeleid vergroot de sociaal-ruimtelijke polarisering, met gentrificatie op enkele straten van huisjesmelkerij.” (Op. Cit. p. 97)

(…)

“De middenklasse wordt norm en motor voor leefbare wijken. Die top-down aangestuurde inzet op een nieuw en ander ‘sociaal weefsel’ ondersteunt indirecte sociale verdringing.” (Op. Cit., p. 98)

(…)

“Gent zit anno 2012 in een interessant tijdsgewricht waar de dialectiek tussen oude en nieuwe regulatiekaders volgens het krachtenveld van actoren een kanteling kan inhouden naar meer sociale rechtvaardigheid of naar meer neoliberale competitiviteit. Specifiek voor gentrificatie houdt dit de essentiële vraag in of het vruchteloze beleid naar het aantrekken van een segment uit de middenklasse zonder woonnood, ten koste van de reële woonnood van de meest kwetsbare groepen in de stedelijke samenleving, kan kantelen naar een beleid dat die massieve woonnood als uitgangspunt durft te nemen voor een sociaal rechtvaardige stadspolitiek.” (Op. Cit., p. 100)

Het gewenste “trickle down” effect bij het aantrekken van privaat kapitaal voor stadsvernieuwing in de 19de eeuwse gordel heeft meestal averechts gewerkt. Het is zeer de vraag of deze tegemoet komen aan de verzuchtingen waarvan we de neerslag lazen in ‘Gent in Cijfers, 2013’ en waarbij door de lagere klassen en kansengroepen een tekort aan sociale cohesie wordt aangekaart (Verhasselt et al., 2013, p. 27-28).

Navenante problemen bij het opstarten van de Lochtingen

Het is dan ook weinig verrassend dat bij het opstarten van de Lochtingen de hierboven beschreven polarisatie is opgedoken. Bij een eerste poging (Dec 2014 – Maart 2015) slagen twee leden van middenveld organisaties, VELT en het Rodenbachfonds, erin om een hetze op te starten tegen de initiatiefnemer van het project via de mailinglist⁵.

Tijdens de tweede fase van het project ontstaat er beroering in de groep als het project van de gemeenschapstuin aan bod komt. De tweede tuin van de Lochtingen wordt ingericht in de perenboomgaard van het Lousbergpark. Deze is eigendom van de stad Gent en de toelating om daar te tuinieren is verleend door de Groendienst die het gebied beheert. Maar in zijn promotie doet de Lofting Group alsof deze tuin haar toebehoort. Letterlijk:

“Rond de diverse binnentuinen (2 met parkeerfaciliteiten en 1 grote stille tuin) is nu op het gelijkvloers 4.500 m² kantoorruimte en 4 lofts.”

Aangezien de hier bedoelde stille tuin straks wordt omgevormd tot een gemeenschapstuin wordt dit promotieverhaal doorprikt en dat wou men blijkbaar ten allen prijzen vermijden.

Alleen een versteviging van de participatieve democratie binnen de groep, de broodnodige uitbreiding en diversificatie van de groep, die momenteel vooral bestaat uit bewoners van herenhuizen en een ernstige inspanningen om de kansengroepen te betrekken kunnen de polarisatie tussen arm en rijk keren. De eerste stappen in die richting zijn ondertussen wel degelijk gezet tijdens de onderhandelingen binnen de groep over de subsidieaanvraag. Maar het in praktijk brengen van de doelstellingen, sociale cohesie, sociale rechtvaardigheid en het laten participeren van een brede groep, die op heel wat verzet stootten bij een bepaalde fractie, heeft nog een lange weg te gaan.

Geraadpleegde bronnen

Bertelsmann Stiftung, “Social Cohesion Radar, Belgium” (2013), online http://www.gesellschaftlicher-zusammenhalt.de/en/ergebnisse-international/belgien/

Boehnke, Klaus en Stephan Vopel (2013) “Social Cohesion Radar Measuring Common Ground” , Bertelsmann Foundation, online http://www.gesellschaftlicher-zusammenhalt.de/fileadmin/Inhalte/Downloads_Infomaterialien/Findings_UK_Social%20Cohesion.pdf

Dragolov, Georgi, Zsófi a Ignácz, Jan Lorenz, Jan Delhey & Klaus Boehnke (2013a) “Social Cohesion Radar, Measuring Common Ground, An International Comparison of Social Cohesion”, Bertelsmann Stiftung, Gütersloh, online http://www.gesellschaftlicher-zusammenhalt.de/fileadmin/Inhalte/Downloads_Sozialer%20Zusammenhalt/Radar_InternationalerVergleich_web_en.pdf

Dragolov, Georgi, Zsófi a Ignácz, Jan Lorenz, Jan Delhey & Klaus Boehnke (2013b) “Social Cohesion Radar, Measuring Common Ground, An International Comparison of Social Cohesion Methods Report”, Bertelsmann Stiftung, Gütersloh, online http://www.gesellschaftlicher-zusammenhalt.de/fileadmin/Inhalte/Downloads_Daten-Methoden/Methods_Report_SCR_Internationala.pdf

Van Bouchaute, Bart (2012) “Gentrificatie als Strategie van Stadsvernieuwing? Case: Gentse stadsvernieuwing in de 19de eeuwse gordel 2000-2012”, Masterproef Politieke Wetenschappen, afstudeerrichting Nationale Politiek, online http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/895/162/RUG01-001895162_2012_0001_AC.pdf
Verhasselt, Els, Annelies Van Steenberge, Els Bauwens en Eric Dirikx, (2013), ‘Gent in cijfers, een omgevingsanalyse‘, FOD Economie, K.M.O., Middenstand en Energie, (Stad Gent – Data-Analyse & GIS, Strategie & Coördinatie), online http://statbel.fgov.be/nl/binaries/1801_nl%20gent_en_gentgebruikers_digitaal_tcm325-244558.pdf

Voetnoten

1 Mijn vertaling van: “We, thus, define social cohesion as the extent of social togetherness in a territorially defined geo-political entity. Social cohesion is a characteristic of the collective, residing in this entity, rather than of individual members. A cohesive society can be characterized by reliable social relations, a positive emotional connectedness of its members to the entity and a pronounced focus on the common good. Each of these three domains unfolds in three dimensions, which can be measured separately.”

2 Mijn vertaling van: “Modern societies are based not on solidarity rooted in similarity, but on solidarity rooted in diversity and mutual interdependence” (…) “Therefore they need an inclusive form of social cohesion that not only accepts a multitude of lifestyles and indentities, but views them as a strength.”

3 Zie voor de samenstelling van de bevolking van Macharius het onderzoek van Van Bart Van Bouchaute, p. 137.

4 Noteer dat dit niet altijd en overal dezelfde invloed heeft gehad. Van Bouchaute vermeldt ook factoren die de gentrificatie afgeremd hebben. Zie Van Bouchaute p. 96.

5 Leentje Van Speybroeck van VELT Nationaal kwam tussen in een discussie terwijl ze nooit aanwezig was op enige bijeenkomst van de groep. Uit randgesprekken bleek ook dat de uitnodiging van een Permacultuur expert werd geïnterpreteerd als een aanval op VELT door de VELT leden, een bewering die kant nog wal raakt. Karen de Looze is beleidscoördinator van het Rodenbachfonds in Gent.